Առաջաբան` HOMO LUDENS

Յոհան Հայզինգա

HOMO  LUDENS

Մշակույթի խաղային տարրի սահմանման փորձ

Խմբագրի`ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Հենրիկ Հովհաննիսյանի առաջաբանը

Պատմության անցումային պահերը բերում են մտքի տարուբերումներ և տարակուսանք մարդկության ընթացքի տրամաբանության հանդոպ: Այդպես եղավ փրկչական թվականի նախօրեին, երբ հռոմեացի վերջին ողբերգակը աղաղակում էր, թե աստվածներն այլևս չեն կառավարում մարդկանց: Այդպես եղավ XX դարի առաջին աշխարհամարտի տարիներին ու դրանից հետո, երբ կասկածելի էր երևում Արևմուտքի ապագան, պատմագիտությունը շեղվում էր իր մեթոդաբանությունից և գրվում էին գրքեր, որ ավելի էին արժեքավորվելու հետագայում, հասցվելու դասականության աստիճանի:

Այս կարգի արժեք է Յոհան Հայզինգայի պատմա-մշակութաբանական ժառանգությունը, մասնավորապես խաղի տեսությունը, որի հայերեն թարգմանությունը մեր սեղանին է այժմ:

Ահա մի հեղինակ, որ տեսնելով մի համաշխարհային պատերազմ, զգացել է հետագա աղետների հասունացումը և մտածել, որ պատմության ընթացքն անկանխատեսելի ու անհեթեթ է, և վերընթած գծի որոնումը՝ գիտական ինքնախաբեություն: Պատմական պրոցեսներում նա տեսնում էր նախ և առաջ մարդկությանն իր մշակութային կազմակերպվածքի ամբողջությամբ, իսկ անցումային շրջաններում ոչ թե նորի սկիզբ, այլ հնի ավարտ, և այդ տրամաբանությամբ էլ՝ <<վաղվա ստվերները>>: Իսկ որն է հույսը: Դա մարդկային բնության այն ինքնանորոգվող թրթիռն է, որ կոչվում է խաղ և որը կրում է մարդկությունը օրենքից, պարտքից ու նպատակից դուրս: Դա կեցության պարադոքսն է՝ վերատրամաբանական ճշմարտություն, որ ոչ միայն չի սահմանվում, այլև դժվար է հասկացվում ու լուրջ չի ընդունվում: Իսկ հեղինակն առավել քան լուրջ է ոչ միայն իր մտքի տեսողությամբ ու մեթոդներ մերժող մեթոդով, այլև կենսագրությամբ ու ճակատագրով:

Յոհան Հայզինգան ծնվել է 1872-ին, Նիդերլանդների Խրոնինգեն քաղաքում: Գիմնազիական ուսումնառության շրջանում իսկ հետաքրքրվել է համեմատական լեզվաբանության ու ազգագրության խնդիրներով, դասական լեզուներից բացի սովորել է եբրայերեն և արաբերեն: Խրոնինգենի համալսարանում ուսանելու տարիներին (1891-ից)  նա խորացել է հնդգերմանական բանասիրության մեջ, ուսումնասիրել սանսկրիտյան դրաման, պաշտպանել դոկտորական թեզ՝ <<Վիդուշական հնդկական թատերախաղում>> (1897): Սա վերաբերում է ժողովրդական կատակերգական պերսոնաժի տրամաբանությանը և, ըստ էության նախանշում homo ludens-ի պատմական ճանապարհը: Ավարտելով համալսարանը Հայզինգան անցել է ուսուցչության. պատմություն է դասավանդել Հարլեմի քաղաքացիական բարձրագույն դպրոցում, այնուհետև՝ 1903-ից դասախոսել է Ամստերդամի համալսարանում,  1905-ից՝ Խրոնինգենի համալսարանում: Որպես հետազոտող, նա հակվում է պատմության մշակութագիտական և էսթետիկական ըմբռնմանը: Սկսած 1915 թվից Հայզինգան Լայդենի համալսարանի պրոֆեսոր է, և այս շրջանից է սկսվում նրա բուն գիտական կարիերան: Սկսված աշխարհամարտը հոռետեսություն է ներշնչում պատմության խաղերը մկանային զգացողության աստիճան վերապրող իմաստասեր պատմաբանին և նա այդ հայացքով է քննում ուշ միջնադարը՝ որպես ասպետական իդեալների ֆլուզում:  1919 թվին հրապարակ եկած <<Միջնադարի աշունը>> երկասիրությունը նրան բերում է միջազգային ճանաչում: Սկսած 1924-թվից մինչև 1951-ը այս գործը թարգմանվում է եվրոպական գրեթե բոլոր լեզուներով: Հայզինգան ընտրվում է Նիդերլանդների Թագավորական ակադեմիայի անդամ, պաշտոնավարում է որպես ակադեմիայի գրականության բաժնի նախագահ, Ազգային թանգարանի խորհրդատու հանձնաժողովի նախագահ, ընտրվում Ազգերի լիգայի ինտելեկտուալ համագործակցության հանձնաժողովի անդամ և պատվավոր դոկտոր Տյուբինգենի և Օքսֆորդի համալսարաններում: Այս շրջանում հրապարակվում է նրա <<Էրազմը և Ռեֆորմացիայի դարը>> աշխատությունը (1924), այնուհետև՝ իր մեթոդաբանության պարզաբանումը՝ <<Նոր ուղղություն մշակույթի պատմության մեջ>> (1930): Այստեղ բացահայտորեն շարունակվում է Յակոբ Բուրկհարդտի գիծը, այն է՝ առաջին պլանում մշակույթ և մարդկային անհատականություն կատեգորիաները, որպես այս կամ այն դարաշրջանի կուլտուր-հասարակական և դրա հետ միայն ազգային-պետական ամբողջությունը բացահայտելու ուղի:

30-ական թվականները սակայն չէին կարող լավատեսություն ներշնչել պատմաբանին: Գերմանիայում գլուխ բարձրացրած ֆաշիզմը մի կողմից և խորհրդային տոտալիտարիզմը մյուս կողմից պատրաստում էին երկրորդ աշխարհամարտը: Պատմության կենդանի ձայնին ականջալուր իմաստասերը չէր կարող վատ նախազգացումներ չունենալ: Դա արտահայտվում է նրա ոչ միայն պատմա-մշակութագիտական զննումներում (իհարկե անուղղակիորեն), այլև անձնական վարքագծում, որ ճակատագրական էր լինելու նրա համար: Լայդենի համալսարանում իր ռեկտորության տարիներին նա չի թաքցնում իր մերժողական վերաբերմունքը նացիզմի հանդեպ: Միջազգային մի գիտաժողովում խնդրանքի ձևով դիմում է գերմանական պատվիրակության  նացիստ ղեկավարին, արգելելով օգտվել համալսարանի գրադարանից: Պատճառը գերմանացու հակահրեական գրքույկն էր: Գերմանական պատվիրակությունը հեռանում է Նիդերլանդներից, գերմանացի պատմաբանները խզում են կապերը Լայդենի համալսարանի հետ, և Հայզինգան դառնում է քաղաքականապես կասկածելի անձ: Այստեղից էին սկիզբ առնելու հետագա հալածանքները և դառնությունները, որ հասցնելու էին նրան ֆիզիկական և հոգեկան մենակության: Սա մի շրջան էր , երբ քաղաքական շփոթմունք էին ապրում նույնիսկ ամենաբարձր մտքերը: Նացիստական գաղափարների ազդեցության տակ էր դարի փիլիսոփան՝ Մարտին Հայդեգգերը Ֆրայբուրգի համալսարանում իր ռեկտորության տարիներին, և միջավայրը շատ դժվար ներեց նրան: Այդ նույն ժամանակ քաղաքական և աշխարհայացքային մոլորության մեջ էր խորհրդային մտավորականության մի ստվար զանգված, և բանը հասավ 1937-ի մեծ ողբերգությանը: Հայզինգայի հումանիզմը բացառում էր նման շփոթմունքները:  Պատմության ընթացքը ըստ նրա ոչ քաղաքական ուժերի պայքար էր, ոչ էլ դասակարգային կամ տնտեսական, այլ մարդկային գործունեության անկանխատեսելի ընթացք, տարբեր ուժերի փոխակերպումներով: Իսկ թե ուր էր տանում այդ ընթացքը, առանձին հարց էր: մինչև վերջ չպարզված, համենայն դեպս ոչ քաղաքական: Իր փիլիսոփայական աշխարհայացքով նա էկզիստենցիալիստ էր և վերապրում էր ժամանակի վայրընթաց շարժումը, առջևում տեսնելով մի անթափանց ստվեր: Տեսնում էր, որ սինվոլները դատարկվում են. Մարդը դառնում է խրտվիլակ, նրա խաղարկումը՝ հեգնանք: XV դարը և ասպետական իդեալների փլուզումը նա ընդունում էր որպես եվրոպական պատմության այլաբանություն, առանցքում՝ իսպանական հանճարով գտնված Վշտակերպ ասպետի կերպարանքը: Նա հիմա այդ վիճակում էր և այդպես էլ տեսնում էր մարդկության մոտավոր ապագան՝ <<Վաղվա ստվերներում>>՝ մի հայացք, որ նրան չէին ներելու Տևտոնյան ասպետության կեղծ ժառանգները:

Պատմությունը բազում խաղեր խաղալով հասել էր մի նոր խաղի, որ զարհուրեցնում էր մտածող մարդուն գլխավոր խաղարկուի զարհուրելի կերպարով: Կենսական իդեալները ջնջվում էին, գրքեր էին այրվում Կանտի և Հեգելի հայրենիքում, և ապագան մռայլ էր երևում: Երկրորդ աշխարհամարտին մնում էր չորս տարի: Հայզինգան չգիտեր ինչ է լինելու, բայց տեսնում էր կենսական իդեալների խորտակումը: Չընդունելով պատմական որևէ օրինաչափություն կամ նախասահմանվածություն և չիմանալով ինչ կարգի աղետ է գալիս՝ հեղափոխություն թե պատերազմ, նա իր կռահումով առաջ էր ընկնում պատմությունից, տեսնում էր շատ հեռուն և չգիտեր, որ դա XXI  դարն է:

1935-ին հրապարակված <<վաղվա ստվերներում>> տրակտատը թարգմանվում է եվրոպական գրեթե բոլոր լեզուներով, նաև ռուսերեն, և արգելվում ֆաշիստական Գերմանիայում ու Խորհուրդների երկրում: Հայզինգան տեսնում է ապագայում մի ահավոր դեգրադացիա` արժեքային համակարգերի փլուզում, բարոյա-հոգեբանական ճգնաժամ, անառակության պաշտամունք, ազնվության ծաղր, գիտության և գիտության մարդկանց նսեմացում, բժիշկներին փոխարինող շառլատաններ, իշխանության գլխին տգետներ ու թերուսներ, և այս ամենի հետ՝ կրոնական զգացնունքների սրվածություն, դավանական շեղումներ, այլ մոլորակներից սպասվող փրկություն: Այս պատկերը համահունչ է այն ծրագրին, որ պատերազմի ավարտից հետո հրապարակեց Ալեն Դալլեսը:

Հոռետեսությունը մեղք և հանցանք էր համարվում միջնադաում՝ այն ժամանակներում, երբ … արեգակն էր երկրի շուրջը պտտվում, և Աստծո աչքն աշխարհի վրա էր: Գալիլեյը չէր ներվել, ինչպ՞ս ներվեր այս հոլանդացին: 1938-ին տպագրված <<Homo Ludens>>ն էլ նրան չփրկեց հալածանքից: 1940-ին, երբ ֆաշիզմն անարգել ասպատակում էր Եվրոպան, Հայզինգան զրկվեց ուսանողական լսարան մտնելու իրավունքից: Համալսարանի ընդվզումն իզուր անցավ: Հումանիստ մտածողին ու պատմաբանին ավելի ծանր պատիժ էր սպասվում:

Յոհան Հակզինգայի ամենաինքնատիպ, իր նախադեպն ու շարունակությունը չունեցող երկը     <<Homo Ludens>>-ն է՝ մի գործ, որ իսկապես ապրելու հեռանկար է տալիս մարդկությանը նաև   այսօր, երբ պատմության մի նոր բեկում է սկսվել: Ինչ է խաղը, մարդկային գործունեության ինչ-որ առանձին տեսակ, պարզ պայմանականություն …Ըստ Յոհան Հայզինգայի, դա կեցության կառուցվածքային հիմքն է, որ անհամատեղելի է բռնության հետ, չի սահմանվում ոչ կենսաբանորեն, ոչ տրամաբանորեն, ոչ բարոյագիտորեն, ինքն իրենում է կրում իր չսահմանվող իմաստը և հակում ունի գեղեցիկ լինելու: Գերագույն կիրք. Այսպես է սահմանում խաղը Օրթեգա-ի-Գասսեթը: Հայզինգան այստեղ ազգագրական նյութի վկայաբերումով գալիս է Լևի-Ստրոսսից, իր աշխարհայացքով ձայնակցում է Հայդեգգերի և Սարտրի էկզիստենցիալիզմին և Յասպերսի պատմափիլիսոփայությանը: Նրա ուսումնասիրությունը, որ բնույթով փիլիսոփայան չէ, մղում է փիլիսոփայական խորհրդածությունների և մի ուղղության, որ կարելի է անվանել ներկայության էսթետիկա:

1942-ին Հայզինգան գերմանական համակենտրոնացման ճամբարում էր և հիվանդ: Նրան ազատ արձակեցին և աքսորեցին հեռավոր մի գյուղ: Նա վախճանվեց 1945թվի փետրվարի 1–ին, երբ ուղիղ հարյուր օր էր մնացել պատերազմի ավարտին: Նույն տարում հետմահու հրատարակվեց նրա վերջին աշխատությունը՝ <<Անարգված աշխարհ>>: