Չարենցը ռուսական դեկադանսի լույսով

Իմ ձեռքին է Չարենցի ռուսերեն նոր հատընտիրը «Հարդագողի ճամփորդը» (“Скиталец млечного пути”) խորագրով, լույս ընծայված այս տարի, Մոսկվայի «Կրոն-պրես» հրատարակչությամբ: Այս փոքրածավալ ժողովածուն (157 էջ) բանաստեղծի ռուս թարգմանիչների շարքում ավելացնում է մի նոր՝ գրական աշխարհին անծանոթ անուն՝ Մարինա Պոդլոզնայա: Այս անունը, կարծում եմ, երբևէ առանձնանալու է մեզ հայտնի, թեկուզ և նշանավոր անուններից: Հայ բանաստեղծին նա թարգմանել է ոչ թե տողացի միջնորդությունների օգնությամբ, այլ անմիջականորեն բնագրից, տոնի և ռիթմամեղեդայնության նուրբ զգացողությամբ:

 Բարձրահասակ, նրբակազմ, ասես սկանդինավյան արտաքինով ջահել մի կին խոսում է հայերեն՝ օտար արտասանությամբ, անհամարձակ ու ամոթխած ժպիտով, բայց երևում է, որ լեզուն գիտե, զգում է լեզվի բանաստեղծական հնարավորությունները: Նա ինձ նվիրեց իր թարգմանությունների փոքրիկ ժողովածուն: Բացեցի առաջին պատահած էջը: Եթե չիմանայի, որ Չարենցն է, կմտածեի՝ գուցե Բալմոնտ, Գումիլյով, Բլոկ, կամ… Ինոկենտի Աննենսկի: Կարդացածս տողերը տանում են դեպի ռուսական դեկադանս, բախում սիմվոլիստների ու ակմեիստների դուռը:

 Незримые гости среди тишины

Безмолвно, беззвучно являются в дом,

Приходят, живут и уходят они.

Мы их не встречаем, мы их не зовем.

 Մինչ ես կհիշեի այս տողերը հայերեն, թարգմանչուհին կարդաց նոր տողեր.

Տրամադրությունը, տոնը, ռիթմամեղեդին ծանոթ են, շատ ծանոթ, թեպետ բառային արժեքները փոխված են. սեղանը դարձել է դուռ, վարդերը՝ քրիզանթեմներ: Բայց դա պակաս էական է, եթե հետամուտ ենք բանաստեղծական իմաստին:

 Աշուն է նստել սեղանիս՝ ճակատին թորշոմած վարդեր.

Թախիծը թվում է սպեղանի, խնդությունը թույն է արդեն

Օ՜, երազն այս, երազն այս պատիր, այս ցնորքը միշտ գրավիչ.-

Բայց դժվար թե նա ազատի քեզ գերող անդուռ այս ցավից:

 Осень молча вошла в мою дверь, в хризантемах увядших наряд.

Мне печаль как лекарство теперь, а веселье похоже на яд

Бесполезна хмельная мечта – лучших мыслей моих ореол,

Он не снимет с меня никогда безысходную вечную боль…

 Տարբերությունը միայն առաջին տողում էր: Շարունակության մեջ ռուսերենը բացարձակորեն նույնն է.

На столе моем бледный портрет, на столе опадают цветы.

Моя память – отравленный бред, и не будет мне дальше пути…

 Պոեզիան այսպես են թարգմանում՝ տոնի ու ռիթմամեղեդու մկանային զգացողությամբ, վանկի ու շեշտի հետ քայլ գցելով, և այդտեղ է իմաստը որպես առկա տրամադրություն: Բառերի բառարանային համարժեքությունը երբեմն քիչ բան է որոշում, եթե խնդիրը գրվածքի բանաստեղծական համարժեքության հասնելն է:

 Բրոնզ ես, հուր ես,             Бронзы лава,

Բրոնզե սուր ես,                  Бронзе – слава!

Բրոնզե փառք ես,               Ты в сиянье

Բրոնզե փայլ -                     Огневом

Բայց դու զուր ես,               Но напрасно

Ա՜խ իզուր ես                       Ты так страстно

Կոտրում սուրս                   Меч мой властный

Արևառ:                                 Жжешь огнем.

 

Ինչպես քաղցր                    Как багряны

Մեր երգերը -                      Наши раны

Մեր վերքերը                      Песнь – желанна

Հրաբույր                              И вольна.

Դու միշտ նոր ես,               Алой, яркой,

Ու հզոր ես,                          Новой, жаркой

Ու բոսոր ես,                        Силой сладкой

Քաղցր քույր…                     Ты полна!

 Եվ այսպես, թերթում են Մարինա Պոդլոզնայայի թարգմանությունները. ութ տասնյակից ավելի ոտանավորներ, դրանց գումարած փիլիսոփայական քառյակների երկու շարքերը՝ «Ռուբայաթ» և «Ռուբայի», տեսնում եմ բանաստեղծական կայծկլտուն տողեր, վանկա-շեշտային համաչափություններ, ամուր հանգ, հանգային կանոնավորություն՝ ի տարբերություն Չարենցին հատուկ ռիթմական ասոնանսների, տեսնում եմ ավելի կամ պակաս  հաջողված փորձեր, երբեմն՝ պատահական ընտրություններ, այս ամենի հետ՝ թարգմանական արվեստի սքանչելի օրինակներ, որ անցնում են երկու տասնյակից, և, թող չափազանցում չթվա, մի քանի գլուխգործոցներ:

 Իմ անցած օրերի պես,        Словно дни пролетевшие,

Հնացած օրերի պես,           Словно дни отшумевшие,

Ես արդեն հեռացել եմ,       Я ушел погрустневший -

Հնացել եմ ես.                       Постаревшим я стал.

Ես արդեն հնացել եմ,         Я остался в минувшем

Ես արդեն հիմա ծեր եմ -    Старом мире уснувшем,

Ծերացել եմ ես:                     Знаю взгляд мой потухший,

                                                 Знаю, слаб я и стар.

   

Ավելին հնարավոր չէ: Սա արդեն բացարձակության սահմաններին է մոտենում:

 

Եվ հիմա ես լսում եմ,                                    Но лишь буря начнется,

Որ վերջին երազում իմ                                 Мое сердце очнется,

Քո կարոտն սկսում է իմ հոգին հուզել       Запоет, встрепенется

Իմ հոգին հուզել -                                           В эти яркие дни.

Ես կարծես ծերացել եմ,                                Будто молод я снова

Ծերացել ու դարձել եմ                                  И опять очарован.

Ու նորից երազել եմ                                       И в душе вновь готовы

Կարոտանք ու սեր…                                     Жарко вспыхнуть огни.

 

Ներշնչված առաջին տպավորությամբ (դա այնքան էլ սխալ չի լինում), ես թարգմանչուհուն հրավիրեցի հեռուստազրույցի: Միաչքանի «հրեշին» շատ էլ դուր չեկավ մեր թեման. զրույցը կրճատվեց (տեխնիկական, թե այլ պատճառով), հիմնական միտքը դուրս նետվեց, ու ամեն ինչ ճզմվեց ռեկլամի ու քաղքենիության արանքում: Ինչ արած… Նորից կարդացի ժողովածուն ծայրից ծայր, համեմատելով բնագրի հետ, գտա ինչ-ինչ պակասություններ, որ անխուսափելի են, նաև Ախմատովայի ու Զվյագինցեվայի թարգմանություններում, և այնուամենայնիվ տպավորությունս սխալ չէր: Այստեղ թարգմանական արվեստի գոհարներ կան, օրինակ՝ «Վահան Տերյանի հիշատակին».

 Нет тебя уж в мире, не вернуть былого.

Песнь твоя умолкла, лира не поет,

Но в душе я знаю, что придешь ты снова,

Ночь когда наступит, плакать дождь начнет.

 

Դու արդեն հեռացել ես, աշխարհում էլ չկաս դու,

Ու լռել է երգը քո արդեն հիմա,

Բայց զգում է սիրտս, որ նորից կգաս դու,

Երբ իջնի գիշերը ու անձրևը լա:

 Պոեզիա հասկացողը չի կարող անտարբերր կարդալ կամ շրջանցել այն եզրերը, ուր Չարենցը համախոս ու հարազատ է դարասկզբի ռուս պոետներին: Հրաշալի են թարգմանված «Գիշերը ամբողջ…», «Կան անտես հյուրեր…», «Լուսամփոփի պես աղջիկ…», «Հարդագողի ճամփորդները», «Առավոտ», «Ամեն գիշեր իմ սրտում…», «Երբ տեսնում եմ քո դեմքը լուսե…» բանաստեղծությունները,  «Ողջակիզվող կրակ» շարքը, վերջապես՝ «Ասպետական» պոեմը:

 Մի հոգնած, տխուր տրուբատուր,    Трубадур утомленный шагал

Օրերի գորշ ճամփեքին,                      По дорогам прошедших времен,

Երգում էր հարվածը հատու,              Грустно пел про свой меткий удар,

Մահացու հարվածը իր տեգի:            Нанесенный разящим копьем.

Երգում էր նրանց երգը լուսե,              Он слагал свою песню про них,

Մարմինները նրանց ալ-կրակ,           Про их черную, злую любовь,

Երգում էր սերը նրանց սև                    Сладострастье их тел огневых

Ու վերքի արյունն ալվլան                    И про раны багряную кровь.

 Կարելի է այսպես մեկ տասնյակից ավել զուգադրումների դիմել: Թարգմանչուհու ձեռքն ամուր է. ասես տղամարդու գործ է արված: Չարենցյան ոտանավորը հարմարեցված չէ այլ ճաշակի ու գեղագիտության, չի վերածվել ինքնաարտահայտման միջոցի: Թարգմանչուհին, իհարկե, հակված է վանկա-շեշտային հստակության և ամուր հանգավորումների, որ գալիս է ռուսերենի շեշտային ու հնչյունական առանձնահատկություններից: Դա որոշ հղկվածություն ու գեղեցկայնության թեթև երանգ է հաղորդում նրա տողերին,պակասեցնելով թերևս Չարենցի տոնին հատուկ դառնությունը. Նաև դարձվածքի սահունությունը խախտող բացասական տարերքը, որ Չարենցի պոետիկայի դժվար բացատրելի կետն է:

 Չարենցի բանաստեղծական երակը բազմաճյուղ է, ոգորումները տարամերժ ու հակասական, ինչպես իր ժամանակը ոչ միայն իր հոգևոր եղբայրների համար՝ Բալմոնտից մինչև Մայակովսկի և Իգոր Սևերյանին: Հակասությունների մի մեծ կծիկ է սա, և Չարենցն այդտեղ, երբեմն պղտոր, երբեմն դասական պարզությամբ, մաքուր արվեստի մաքրագույն արվեստի մոտ, բայց միշտ ներքին լարումներով, առօրեականությունից օտարված, «հաղթողի ճամփան» բռնած, քաղքենուն թշնամացնելու աստիճան գրգռող, և այսպես մինչև «մահվան տեսիլներ» ու… նահատակություն: Եվ սա քաղաքական նահատակություն չէ, որքան էլ այդ լինի փաստական իրողությունը: Փակուղու և ողբերգական վախճանի գաղափարը նրան ուղեկցում է սկզբից մինչև վերջ՝ որպես հոգեկան ու հոգևոր ներհակություն իր քաղաքական շփոթմունքների, իմպուլսային լավատեսության կամ հասարակական մտահոգությունների: Այսպես են նաև իր ժամանակի ռուս պոետները իրենց անհատական ճակատագրով ու արվեստով: «Դեկադանսը» անկում ու վախճան նշանակելով չի սպառվում, ոչ էլ հոռետեսության էսթետիկան է սարսափելի: Դա անհատի հոգեկան փակուղիների հոգևոր քավությունն է (կաթարսիս): Իսկ կյանքի գործնական գաղափարները, որ բազում էջեր են տվել՝ արտաքին ներշնչումներ, բառային պաթոս, չափածո ռիտորիկա, ֆուտուրիստական մարզանքներ և ուժ ու ավյուն խլել պոետից, անցողական են եղել ու անցել են: Այդ նույն էջերում շողարձակում են ճշմարիտ գեղարվեստական հայտնություններ, 20-րդ դարի հայոց բանաստեղծության ճանապարհը ցույց տվող արժեքներ:

 Եղիշե Չարենցի նոր ռուսերեն հատընտիրը մեզ կրկին ագամ հիշեցնում է բանաստեղծի տեղը գեղարվեստական այն մեծ միջավայրում, որին ասում ենք ռուսական դեկադանս: Այդտեղ են և Չարենցը, և Տերյանը: Թարգմանչուհին, գիտակցաբար, թե ստեղծագործական բնազդով, կողմնորոշված է դեպի դարասկզբի ռուսական պոեզիան և հայ բանաստեղծին զննում է այդ հզոր լուսարձակի ներքով:

 

Հ. հովհաննիսյան, Եր., 1997 թ.