Կորուսյալ դրախտի երգիչը
Այդ գիշերն քեզ ի տիւ
Եւ խաւարն որպէս զլոյս:
Յովհաննէս Սարկաւագ, XIդ.
-Ինչպե՞ս եք երաժշտություն հորինում, – հարցնում է բանաստեղծը երաժիշտին:
-Լսում եմ:
-Իսկ դուք ինչպե՞ս եք ոտանավոր հորինում: -Քայլում եմ:
Իսկ ի՞նչ կասի Ռուբեն Հախվերդյանը: Մեզ ենք ուղղում հարցը և պատասխանում իր փոխարեն.
-Հիշում եմ:
Ի՞նչ հիշողություն է սա, պլատոնյան անամեզի՞սը, թե՞ մութ փողոցից տեսնվող լուսավոր պատուհանը, որի ներսում, թվում է հեքիաթ կա, մենք՝ այնտեղից արտաքսված: Մեր հիշողությունն ասում է, թե եղել ենք մի տեղ՝ մաքուր, լուսավոր աշխարհում, ու չկա վերադարձ.
Ու դատարկ աշխարհում կարոտներն են շրջում,
Թափառում ու փնտրում են իրար:
Ինչպե՞ս են ծնվում ոտանավորի տողերը, որտեղի՞ց է լսվում մեղեդին, որ պարզ զարդանախշի նման հենվում է կշռույթի բերված վանկերին, ու կիթառն է ծնգում թեթև ու երազկուն: Հիշողություն է սա կամ մղում է հիշողության ու խոհի, տանում է այն ներքին տարածության խորքը, որ առկա է մարդուս մեջ և գիտակցված չէ: Սա հիշողություն է ոչ առօրեական իմաստով, մարդուս կենսափորձից ու իմացությունից դուրս, հիշողություն մի բանի, որ եղել է մեզանից առաջ, թե՞ մենք՝ մեզանից առաջ: Սա արվեստի գաղտնիքն է և այն խոր ճշմարտությունը, որ գտնվում է ամենապարզ ճանապարհով: Այդ ճշմարտությությունն իրականության մեջ է և ինչպե՞ս է դուրս բերվում այնտեղից: Թվում է՝ մի ճեղք է պետք, կիսաբաց դռան արանքից ճառագող լույսի մի շերտ ու մի թեթև հրում, հին, մոռացված պարեղանակից մի հնչյուն…
Ու հանկարծ գիշերվա մեջ
Ինչ-որ բան զրնգաց…
Սա բուն ներշնչումն է, որ մղում է կարծես շատ իրական և իրականը երևակայությամբ թե հիշողությամբ լուսավորող պատկերի, և առօրյան դառնում է հեքիաթ.
Արծաթե թիթեռնիկներ՝
Պոկված կապույտ երազներից,
Թևածելով իջան ներքև,
Երգով լցրին քաղաքը ծեր:
Ավելի քան երեք ու կես տասնամյակ լսում ենք Ռուբենի երգերը, և միշտ նույն հուշը, նույն կարոտն ապրա՞ծ, թե՞ չապրած մի իրականության, որ մեզ հետ է մեզանից առաջ: Մարդս ապրում է պատմական տարածության մեջ, և հիշողություն ասվածը տեսածի, ապրածի, լսածի կամ կարդացածի մեջ չէ, այլ բջիջներում, արյան շրջանառության մեջ: Սա մարդուս ինքնակա ներկայությունն է՝ էկզիստենցիա, որ ինչպես փիլիսոփան կասեր, «պարզված է կեցության բացահայտությանը, որում ինքն առկա է և իրենով իսկ կրում է նրան» (Հայդեգգեր): Սա բուն արվեստն է, որ ոչ թե արտացոլում է կամ արտահայտում, այլ ներկայացնում է ինքնին, որպես էսթետիկական կեցություն: Այստեղ չկան ու պետք չեն բարդիբարդ խճողված ձևեր ու կառույցներ, արտաքին էֆեկտ, բազմավանկ բառեր ու խորիմաստության ակնարկներ: Սա ինքն է՝ երգիչ-բանաստեղծն իր զգացական հիշողությամբ, կարոտով, հեգնանքով ու խղճով, որ հիշեցնում է այն տաղանդավորագույն դերասանի խոսքը, թե՝ արի խաղանք, միայն թե առանց տաղանդի, ասել է՝ առանց հավակնության: Իսկական տաղանդը կարող էր այսպես խոսել, և Ռուբենն էլ իրավունք ունի ասելու, թե երգենք առանց մտածելու՝ ինչն է նոր, ինչն է հին, կամ ինչ շրջանակում ենք տեղավորվում, ժանրային ինչ անվանում ենք ընտրում մեր ներկայության համար: Եթե կա կանոն, ապա այդ կանոնի ստեղծողն ու կրողը ինքն է՝ պոետը, որ ոչ մի մղում չունի օրիգինալ երևալու և օրիգինալ է իր պարզ, աննախապաշար վիճակով, իր թեթև տոնայնությամբ, որ արթնանում է հանգիստ, կարծես պատահաբար, որպես թե ինքը չէ, այլ իր հիշողությունը ցերեկվա ու գիշերվա այն սահմանում, ուր մարդս լսում է իր ներքին ձայնը: Չափածո տողերն այդ ժամին են ծնվում, ու ձեռքը գնում է գրչին, կամ մատները կիթառի լարերին, և ինքնին գտնվում է կշռույթը՝ ձևային հիմքը: Խոսքը սահում է մեղեդու հետ ու նայում է խորք… Տանգո՝ ամենախորհրդավոր պարը, հասունացող, զսպվող, հեռացող, մոտեցող դրամա, շեշտի հստակությամբ, ամուր: Խոհ է ծնում այս պարը և հուշ՝ ապրված ու չապրված, տեսնված ու չտեսնված, իմացված ու չիմացված իրականության: Ռուբենի երգերը հիմնականում այս ռիթմական հիմքի վրա են, մեղեդային գծագրերը կարծես ծանոթ և միշտ նոր: Պարզ ու միաժամանակ առեղծվածային վիճակ: 50-ական թվականների երիտասարդության պարը, հետպատերազմյան լավատեսության, անորոշ սպասումների, չխոստովանված զգացմունքների ու կյանքի հանդեպ միամիտ հայացքի ֆոնի վրա: Ռիթմերը ծանոթ են, թվում է՝ շատ վաղուց ապրված, բանաստեղծական խոսքը՝ զնգուն ու թարմ: Տանգոն հայերեն չէր երգվել, այն էլ այսքան գեղեցիկ:
Ես կգողանամ լուսինն այս գիշեր քեզ համար
Ու կգլորեմ նրան կտուրների վր
Ու կփշրվեն աստղերը կապույտ երկնքում…
Ֆանտաստիկ պատկեր և մաքուր պոեզիա այս հասկացության մաքրագույն իմաստով: Ու հնչում է դա կիթառի ծնգոցով, մեր հիշողության պահարանից դուրս քաշում, լույսի տակ դնում թերթիկներ՝ ասես պոկված հին ծոցատետրից:
Դուք հիշում եք, տիկի՜ն, մեր սիրո ծառուղին,
Ուր եղյամն է հիմա փայլփլում:
Ես հիշում եմ տիկի՜ն այն քնքուշ օրիորդին
Իմ հեռու հեռավոր հուշերում:
Դուք գիշերն արթնացել, դուք հուզվել եք տիկի՜ն,
Ձեր ճնշումն է դարձյալ բարձրացել…
Սա արդեն այն սենտիմենտալ հեգնանքն է, որ սկիզբ է առել «Կարուսելից»: Մեր պոեզիայում Տերյանն առաջինն էր սենտիմենտը քավում՝ կաթարսիսի ենթարկում հեգնանքով: Վերջ այլևս սենտիմենտալ լրջությանը, թախծալից մրմունջին: Չարենցն օղու մեջ խեղդեց սենտիմենտը, դառնություն ու լեղի խառնեց դրան ու մեկ-մեկ կարոտով նայեց Տերյանի կողմը: «Կարուսելը» չէր պտտվում երկար ժամանակ ու սկսեց պտտվել, թեթև, առանց ճռռոցի:
Կեսգիշերը հյուսել է պարանը,
Լուսնեղջյուրը կախել երկնքից,
Ո՞վ շարժեց արծաթե վարագույրը,
Ու՞մ շշուկն արթնացրեց ինձ նորից:
Կեսգիշերը վառել է ջահերը,
Հեռացել են հյուրերը տանից,
Դատարկվել են բոլոր գավաթները,
Էլ չունեմ թասընկեր, կարեկից:
Շարունակությունն անսպասելի է՝ տագնապ, և երգվում է դա այնքա՜ն զվարթ: Տանգոն դարձել է ֆոկստրոտ.
Ինչ-որ մեկը պոկեց վարագուրը,
Ու լսվեց կրակոց անկյունից.
Խնայեց այս անգամ էլ ինձ մահը,
Կեսժպիտ հեռացավ ինձանից:
Սա երաժշտության ու խոսքի այն պարզունակ ու հեշտ համաձայնեցումը չէ, երբ ուրախ խոսքն ասվում է ուրախ, տխուր խոսքը՝ տխուր: Ոչ: Նյութի ու ձևի հակասությունն է սա՝ արվեստի նրբագույն գաղտնիքներից մեկը՝ ծաղկի ու տերևի փափկությունը քարի կոշտ զանգվածում, կամ տագնապն ու մենակությունը զվարթագին: Սրան ասում են էսթետիկական քավություն: Ռուբենի երգում դա կա՛մ իմաստի ու տրամաբանության կոնտրաստ է, կա՛մ ոտանավորի ու երաժշտության չափերի փոփոխություն: Այսպես, սենտիմենտը երգվում է ֆոքստրոտի ռիթմով.
Դու կարծում ես՝ այդ անձրևն է
Արտասվում պատուհանիդ.
Այդ ափսոսանքի խոսքեր են
Գլորվում հատիկ-հատիկ:
Գլորվում են ու հոսում են,
Ապակուց թափվում են ցած
Այս խոսքերը, որ լսվում են
Իմ երգի մեջ ուշացած:
Երգն ունենում է կրկներգ (ռեֆրեն), և այդ կրկներգն այստեղ մի քառատող է, շունչը բացված ու սահուն, տանգոյի ռիթմով, աշնան մեղմ քամու ու անձրևի հետ.
Մեր սիրո աշունը էլ երբեք չի կրկնվի,
Եվ անցյալն ամեն անգամ աշնան հետ կայցելի
Ու պատուհանիդ լուռ կարտասվի:
Չշփոթելով իմաստ ու ձև, նյութ և ձև հարաբերությունները, հետևենք բանաստեղծ-երգչին, մի պահ հիշենք «Կարուսելը», որ բանաստեղծական չափում վալս է, ու տեսնենք՝ ինչպես է սահեցնում վալսը մեր ժամանակակից պոետը, ինչպես է նրա երգում խոսքի հնչյունական կազմակերպվածքը՝ ալիտերացիան (նյութական շերտ):
Ի՜նչ զով գիշեր է, մեկն ինձ հիշել է.
Նա ինձ հուշել է անհիշելին,
Նա է իմ հույսը, անտարակույսը,
Նա է իմ լույսը մութ գիշերին:
Ալտերնացիան՝ շ-ս, ու ձայնավորի հետ, փոխվում է հաջորդ քառյակի առաջին երկտողում՝ դառնում է կ-ք, է(ե) ձայնավորի հետ և դարձյալ, հաջորդ երկտողում՝ ու-շ-ս: Հնչյունական այս կազմակերպվածքը ներհյուսվում է կիթառի թեթև, կարծես իմիջիայլոց, ուղեկից նվագակցությանը:
Նա, ով եկել էր, կյանքս բեկել էր,
Բախտս թեքել էր ինքն իր բախտին:
Բայց արդեն ուշ է, հուշը մշուշ է,
Սերը քնքուշ է կեսգիշերին:
Ոտանավորն անբաժան է մեղեդուց ու նվագակցությունից, և առօրյա խոսակցության մակարդակում այն կարծիքը կա (հեղինակն էլ երբեմն այդպես է մտածում), թե այս երգերը մեղեդային և ընդհանուր ինտոնացիոն նկարագրով չունեն ազգային բնավորություն: Ինչ-որ առումով դա այդպես է, և ինչ-որ առումով՝ ոչ: Եթե պարային ռիթմերին նայենք՝ գուցե, բայց ի՞նչ են ասում բառաշեշտի մեղմությունը, որ հայերենի առանձնահատկությունն է, և բանաստեղծական ու երաժշտական շեշտերի ներդաշնակությունը: Ռուբենի երգում, մանավանդ իր կատարմամաբ, բառաշեշտը հիմնականում չի խախտվում: Սա հազվադեպ բան է և մեծ առավելություն: Մեղեդին արևելյան չէ, ոչ էլ կովկասյան, բայց տոնը, որ շատ մոտ է խոսակցականին, բացարձակորեն հայկական է: Այս տոնը Տերյանից է գալիս, որոշ առումով՝ նաև Չարենցից, եթե նկատի չառնենք «Տաղարան» շարքը: Իսկ Տերյանն ու Չարենցն իմաստավորվում են ռուսական «արծաթե դարի» համատեքստում: Ճիշտ այդպես էլ արևմտահայ բանաստեղծության վաղ շրջանում, որ ռոմանտիզմի շրջանն է, դժվար չէ զգալ Լամարտինի ու Ալֆրեդ դը Մյուսեի շունչը: Այսպիսով ազգային ասվածն ինչ-որ էսթետիկական ներփակություն չէ, ենթադրում է ուղղակի շփումներ ու ներանցումներ, և որոշիչն ու կարգավորիչը այստեղ լեզուն է: Ռուբեն Հախվերդյանի խոսքը երևանյան է, գրական երևանյան՝ իր հստակ շեշտով: Այս խոսքում տասնամյակներով ձևավորված մշակույթ կա, և Ռուբենն այդ մշակույթի կրողն է: Իսկ եթե արևելք ենք փնտրելու այդտեղ, ապա դրա տարրերն էլ դժվար չէ ցույց տալ, եթե մի քիչ ուշադիր լսենք իր կատարումը, հատկապես 70-80-ական թվականների, ի՛ր կատարումը, ոչ թե ռոք ու ռաբիս իրար խառնողների, որոնցից ոչ մեկը չի մոտենում Ռուբենի երգի իմաստին ու էությանը: Իր երգն ու իր խոսքը կրում է միայն հեղինակն ինքը, և ոչ մեկը կատարողներից: Արևելյան տարրը, եթե կա, շատ թույլ է: Դա թերևս կարելի է զգալ, եթե փորձի համար կիթառը փոխարինենք շվիով.
Ես լուսնոտի պես արթնացել
Ու տանիքներն եմ բարձրանում.
Ես իմ երազն եմ կորցրե
Երևանի գիշերներում:
Կարծիք կա նաև, դարձյալ առօրյա խոսակցության մակարդակում, թե այս պոեզիան առավելապես երաժշտությամբ է արժեքավորվում, չի դառնում գրականություն այս հասկացության բացարձակ իմաստով: Կա այստեղ թվացյալ մի ճշմարտություն այնքանով, որքանով դա վերաբերում է անավարտ կան անմշակ տողերին, մի բան, որ կարող ենք գտնել ցանկացած բանաստեղծի, անգամ դասականների էջերում: Մեր բերած օրինակները, նաև բազում այլ օրինակներ, տանում են դեպի մաքուր պոեզիա: Կիթառը թող մեզ չշփոթեցնի, նա մոտեցնում է էստրադային, և հեղինակն էլ իրեն կոչում է բարդ: Բայց նա շատ ավելին է ու վեր դրանից, ոչ իհարկե մեղեդային տիպաբանությամբ ու իր ներկայանալու կերպով, բանաստեղծական ճշմարիտ նկարագրով և գեղարվեստական ընդհանրացումների խորությամբ: Ի՞նչն է պակասում: Իրեն բանաստեղծ չհամարող երգիչը մտածում է երաժշտական ռիթմերով ու երբեմն մոռանում է գրիչը: Ժողովածուն թերթողներս նկատում ենք անմշակ կետեր՝ չհանգավորված մի տող, հանգի փոխարեն ռիթմական ասոնանս, երբեմն բայական ու հոլովական հանգերի շահարկում, տողի մեջ ավել կամ պակաս վանկ և այլն, բաներ, որ չեն նկատվում կատարման ժամանակ. Մեղեդին լրացնում է պակասը: Իսկ մեղեդին այնքան մաքուր է ու պարզ, որ չենք էլ ուզում նկատել այս կարգի պակասությունները, որ ստեղծաբանական (իմպրովիզացիոն) գծեր են, կամ իրեն իսկ՝ հեղինակին հատուկ անփույթ ու անիշխանական կեցվածքի արդյունք: Եվ արժե՞ նկատել ինչ-որ պատահական բառ, ազատ թողնված տող կամ իր տեղում չդրված ֆրազ: Երգիչը երգել է ու չի մտածել այս մասին: Եթե գրականության չափանիշներով մտածողներս էլ չենք ուզում մտածել, պատճառը հեղինակի տաղանդն է, նրա դրսևորման այն բարձրակետերը, որ դասականության սահմաններն են շոշափում: Արվեստագետն ինքն է բերում իր չափանիշները, և եթե մենք պահանջներ ենք դնում նրա առջև, պատճառն ինքն է, ինքն է մեզ թելադրում այդ:
Գեղարվեստական երկի արժեքն ամեն դեպքում մշակվածության չափով չի որոշվում, և պոեզիայի չափանիշն էլ ամեն դեպքում ոտանավորի տեխնիկան չէ: Տեղին է հիշել Իսահակյանի մի խոսքն ուղղված երիտասարդ մի բանաստեղծի: Կարդացել է Վարպետը երիտասարդի ոտանավորներն ու ասել՝ «Տեխնիկան թուլյ է»: Երիտասարդը չի շփոթվել ու հարցրել է՝ «Իսկ Ձեր տեխնիկա՞ն…»: Վարպետն էլ չի շփոթվել. «Ինձ պետք չէ», – պատասխանել է: Չենք համեմատում: Ռուբենին պետք է տեխնիկան, և նա ունի այդ, բայց չգիտե, որ ունի և անփույթ է: Նա չի մտածել այս մասին, չի իմացել՝ ինչ է ոտանավորի տեսությունը, նոտագրությանն էլ անտեղյակ է եղել, երգել է ու հայտնվել պոեզիայի մայրուղիների մոտ: Եվ չափանիշն այստեղ ոտանավորի անթերի կառույցը չէ, որին նա անթերի տիրապետում է ենթագիտակցորեն, այլ բառի ու ֆրազի ուժը, էսթետիկական էներգիան: Սա ավելին է, քան հուզականություն ասվածը: Իսկ Ռուբենի տողը հուզաթաթավ չէ, այլ ամուր ու խորը: Նրա ֆրազը քաշ ունի, կշիռ չէ, ալյ քաշ, որ ծատրություն է բարձրացնում: Դա հույզը չէ, այլ հույզի իմաստը, գիտակցված խորհուրդը: Լսում են, շնչում, շունչդ պահում մի պահ , լռում և քեզ պաշարում է խոհը: Ճշմարիտ արվեստին հանդիպելու պահն է սա, երբ լռում է դատողությունը, լռում են գաղափարները: Երգիչը քեզ տանում է մի տեղ, արդեն իր երգից ու խոսքից դուրս, ուր, թվում է, եղել ես, որտե՞ղ, ե՞րբ… Սա գաղտնիք է: Երգիչն ինքն էլ չգիտե՝ ուր է տանում ունկնդրին ու ընթերցողին: Մենք ենք փորձում հասկանալ և զննում ենք նրա արվեստի իրականությունն ու սիմվոլները: Այստեղ ամեն ինչ ծանոթ է թվում, իրային, շոշափելիության աստիճան մերձ և պոետականացված, բարձրացված սիմվոլի աստիճանի: Խորիմաստության ոչ մի ակնարկ, և թվում է՝ մի քայլ է կյանքի պրոզայից մինչև զգայական հայեցության վերին ոլորտները. երեկոյան փողոց, լուսինը ջրափոսում, մի մոլորված շուն, անձրևի կաթիլները լուսամուտի ապակուն, տատիկի ճռռացող մահճակալը, կոտրված հայելին, ինչ-որ ձայնապնակ, արևի տակ փռված լվացք, ճաղատ հարևանի «ժիգուլին» անձրևից լվացված և այլն, և այլն՝ մի ամբողջ խորհրդաբանություն, սիմվոլիկա առանց մաշկազերծ ու բերանբաց այլաբանությունների: Սոցիալական զգացմունքներ էլ կան այստեղ, բայց ոչ վիրավորվածություն, էժանագին բողոք: Բանաստեղծը կյանքի ճշմարտությանն է նայում: Իսկ ընդհանրացումներն ամենախորին շերտերում են: Անարդարությունը կյանքի տրամաբանության մեջ է, մարդս ազատ չէ, թվում է՝ եղել է ազատ ու կորցրել է ազատությունը: Մնում է փիլիսոփայորեն նայել դրան, քանզի ազատությունն իրականության մեջ չէ, այլ դրա գիտակցության: Այս գաղափարը չի պայմանակերպվել ավելի փիլիսոփայորեն, քան սևահողը հերկող եզան վիճակն է:
Եղիր հեզ, բանող եզ,
Եվ վարիր այս անվերջ սևահողը,
Երբ կիջնի երեկոն, դու հանգիստ գնա գոմ,
Որոճա քեզ բաժին ընկած խոտը,
Մինչև կբացվի առավոտը:
Քառասուն տարի առաջ գրված այս տողերի իմաստը քաղաքական կարող է թվալ, բայց սևահողն անվերջ է, և դրախտից վտարված Ադամի թիկունքին գրված անեծքը՝ «քրտամբք երեսաց քոց կերիցես զհաց քո», կյանքի տրամաբանությամբ է արդարացված: Մարդս ծնունդով ողբերգական արարած է՝ արտաքսված, անազատ և դատապարտված: Սա արդեն վեպ է, և Ռուբենի երգը դառնում է վեպ, վեպի հերոսուհին…
Բարի լուս, տիկին Արուս,
Քո լվացքը չորացել է,
Հայացքի մեջ քո անհույս
Արցունքներդ քարացել են:
Ընդամենը տաս քառյակ իր կրկներգով և մի ամբողջ կյանք ու ճակատագիր: Սյուժետային երգ կամ երգ-պատմություն որակումները քիչ են աստեղ. սա վեպ է իր ներքին ծավալներում ու շերտերում. քիչ խոսք է ծախսվում, և շատ բան է ասվում: Ակնարկները կոնկրետ են, առարկայականությունը՝ հստակ իրականության անողորմ պրոզա և սիմվոլի մոնումենտալություն: Հայ գրականության մեջ դժվար է ցույց տալ այս կերպարի զուգահեռը: Սա անհամեմատ ավելին է, քան Ալեքսանդր Սոլժինիցինի Մատրյոնան, մոտ է Հրանտ Մաթևոսյանի Աղունին («Աշնան արև»), բայց իր ներքին իմաստով ավելի ընդգրկուն է: Նրան պետք է փնտրել ոչ թե գյուղական միայնության մեջ, որպես բնության մաս, այլ երևանյան արվարձանում, առավել քան մենակ՝ իր մաքուր խոհանոցում:
Եվ հիմա նստած մենակ,
Դու հիշում ես քո անցյալը,
Ու մատներդ շարունակ
Փորփրում են քո ձավարը:
Ռուբեն Հախվերդյանի երգերում գիրկընդխառն են առարկայականությունն ու խորհրդանշանայինը, իրայինն ու երազայինը, բնականն ու բնազդականը՝ շաղախված կարոտով ու հեգնանքով, և ամեն ինչ տեղի է ունենում կամ տեսնվում երեկոյան ու կեսգիշերին: Սա բանաստեղծի ներշնչման ժամն է: Այս ժամին ենք հանդիպում նրա մուսային և ուզում ենք պարզել, թե ո՞րն է այս իրականության էսթետիկական ամբողջացյալը, ի՞նչ միթոլոգեմ է գործում այստեղ:
Բանաստեղծի անձն ու ստեղծագործությունը միշտ չէ, որ նույն հարթություններում են: Իր հետ խոսենք: Նա կյանքին նայում է հեգնական, չի խնայում ամենից շատ իրեն, չի ճանաչում պայմանականություն, օրենք, կարգ ու հեղինակություն, չի փորձում տեղավորվել առօրյա բարեկրթության շրջանակներում, անիշխանական է, ներհակ է կենցաղին ու կյանքի գործնական գաղափարներին, չի չափում ու կշռում իր խոսքերը, և միջավայրն էլ հեշտ չի կրում նրա ներկայությունը: Նա չի պարտադրում իրեն, չի խնդրում գնահատական ու պարգև, ապրում է իր կյանքն իր ձևով, կրում է իրեն ու իր երգը, չի փոխվում, տուրքեր չի տալիս, ոտք չի գցում հին ու նոր «աստղերի» հետ: Իսկ միջավայրը պահում է նրան հոժարակամ և սպասում տասնամյակներ շարունակ լսվող նրա երգին: Ո՛չ երկյուղածություն, ո՛չ միֆ կամ լուսապսակ, ո՛չ էլ խոնարհում նրա առջև, այլ սեր՝ ամենամեծ, ամենաթանկ բանը: Երգիչն ունի իր առօրյան և իր հոգևոր տարածությունը՝ նաև մերը՝ ուր ապրում ենք մեր կարոտներով ու տագնապներով: Ինչ-որ բարոյական թախիծ կա այդտեղ, ձգտում ինչ-որ տեղ՝ խղճի, բանականության ու սիրո աշխարհը, որտեղ թվում է, եղել ենք: Մի տեղից եկել ենք ու գնում ենք հետ-հետ նայելով, մի բան կորցրածի նման:
Մեր մանկությունը մի թռչուն է
Թելով կապած մեր սրտերից…
Հրաշալի թևավոր խոսք՝ խորհրդակերպումը Ռուբեն Հախվերդյանի երգերի բոլոր մոտիվների: Բայց կա ավելի խոր մի գաղափար երգչի ենթագիտակցության ներսում: Դրախտից վտարված Ադամի թախիծն է այդ, որ կրում է մարդկությունն իր ծննդյան օրվանից, և ամեն մարդ, առանց իմանալու, թե ինչու է հետ նայում, փնտրում իր կորցրած երազը:
Հ. Հովհաննիսյան